Cafe Aleph

Zostałem poproszony o recenzję  tekstu pt. MATEMATYKA W ŚWIETLE MOCNEGO PROGRAMU SOCJOLOGII WIEDZY. Nie podjąłem się tego zadania, nie czując się kompetentny do całościowej oceny, ale znalazłem tam pewne punkty bliższe mojej wiedzy i zainteresowaniom. A ceniąc bardzo myśl Heisenberga,  że nauka powstaje w rozmowach, chciałbym coś wnieść do rozmowy na pewne tematy poruszone przez Autora.

Nie będąc specjalistą od mocnego programu socjologii wiedzy, mogę mieć tylko naskórkowe wrażenia, ale może i takimi warto się podzielić.  Nuż dadzą coś Autorowi do myślenia, a jeśli się mylę, to jako siedzący w temacie będzie on mógł przytoczyć  fakty korygujące moją opinię. Otóż mam wrażenie,  że ów ruch Mocnego Programu przesadnie eksponuje swój wkład w badanie społecznych czy kulturowych uwarunkowań, nie uwzględniając przy tym dorobku innych autorów, którzy bez takiego aż rozgłosu wykonali gruntowniejszą pracę. Np. R.L. Wilder jako autor bardzo poczytnej (proszę sprawdzić w Google’u) książki „Mathematics as a Cultural System”, nie ogłaszając, że tworzy nowy kierunek, daje bogactwo ważnych i dobrze dokumentowanych informacji i refleksji. W otrzymanym tekście nie znajduję wzmianki o tym studium.

Jest też inny ciekawy p0gląd, z którego pominięcia nie czynię Autorowi zarzutu, bo pochodzi z kręgu lektur odległych od jego badań, ale ponieważ zdarzyło mi o tym poglądzie czegoś dowiedzieć, dzielę się z Autorem  na wypadek  jeśliby się on przydał. John von Neumann w książce „The Computer and the Brain” w końcowym odcinku (polski przekład K.Szaniawskiego, s.91)  pt. „Język mózgu nie jest językiem matematyki” twierdzi coś takiego.  W ludzkim mózgu jest zakodowany pewien język logiki i matematyki, który czyni nas zdolnymi do uprawiania tych nauk, ale wcale nie jest tożsamy z ich językiem. Ten drugi jest wytworem historycznym, który mógłby przybrać inną postać, gdyby dzieje myśli potoczyły się inaczej.  Von Neumann ma na to głębokie uzasadnienie natury informatycznej.  Trudno o tym pisać w tych krótkich uwagach, ale większe cytaty i moje ich omówienie znajduje się w rozdziale 12, §3.2 książki „Umysł – komputer – świat. O zagadce umysłu z informatycznego punktu widzenia” (Akademicka Oficyna EXIT, 2011). Być może,  ów pogląd kogoś tak wielkiego,  jak von Neumann przyda się dla określenia zadań i perspektyw socjologii wiedzy. Taka refleksja przydałaby wartości artykułowi, który referując poglądy  innych w niewielkim stopniu odzwierciedla stosunek do nich Autora, a ten powstaje z wiedzy o różnych punktach widzenia.

Inny temat: wydaje mi się,  że autor  za mało krytycznie przytacza krytykę tego, że reguła odrywania jest przyjmowana w logice bez uzasadnienia. Już Pascal słusznie zauważył, że wobec nieskończonego bogactwa świata matematyki można każdy aksjomat czy regułę dalej drążyć, szukając uzasadnień. Ale że byłby to proces nieskończony, trzeba się zdecydować na poprzestanie na jakimś poziomie, mając po temu odpowiednie uzasadnienie.

Mając skłonność do pragmatystycznej filozofii nauki (a la Quine i Ajdukiewicz), powiem że reguła odrywania ma powierdzoną dziejami logiki wysokiej rangi przydatność i nie ma co ją jeszcze dalej „opukiwać”. Niechby autor się przyjrzał, jak funkcjonuje np. w systemie Hilberta i Ackermanna. Jest ona też dobrze przebadana jako szczególny i szczególnie „naoczny” przypadek Gentzenowskiej reguły cięcia.

Może byłoby też dobrze, gdyby Autor artykułu wiedział, że reguła cięcia jest tym, czego unikają systemy automatycznego dowodzenia twierdzeń, ponieważ wymaga ona od komputera zbyt wielkiej domyślności. Mając tak pełną o niej wiedzę logiczną, potrafiłby odnieść się z odpowiedniego dystansu do jej socjologicznej krytyki.

Tych kilka luźnych uwag ma być dla Autora zachętą,  żeby przed publikacją głębiej wniknął  w podjęty temat.  Jeśli uzna, że pomoże mu w tym reakcja na moje uwagi, którą by zamieścił w tym blogu (pod jakimś blogowym pseudonimem),  to  będę  się czuł nagrodzony za te chwile krytycznego namysłu nad jego tekstem. I w miarę potrzeby podejmę dalszą dyskusję.

Witold Marciszewski

Serwis „Zmowa Obywatelska” chce wspierać dobre praktyki w dyskursie publicznym. Czy chce ganić złe, to nie jest jasne, bo zdaje się tam być w cenie pogląd, żeby się wypowiadać wyłącznie pozytywnie.  Nie ma co jednak z tym się spierać, bo już sam język czyni takie zamiar, nawet jeśli zacny, niewykonalnym. Nie da się mówić o prawej ręce, ignorując istnienie lewej. Nie da się też orzekać o sądach prawdy bez angażowania się w pojęcie fałszu; bo jeśli jest prawdziwe A, to nie-A musi być fałszywe,  są to więc dwa sposoby powiedzenia tego samego. Jest natomiast nietrywialny i nie błahy ten problem,  jak odróżniać sądy prawdziwe od fałszywych, oraz ten,  jak odróżniać dobre i złe zachowania słowne.

Krąg „Zmowy Obywatelskiej” jest tym,  na który należałoby liczyć w pierwszej kolejności, że będzie dawał w tych sprawach jasne i przekonujące odpowiedzi.  Ogłasza to wszak jako swą „misję”. Może nie śledzę dość uważnie dokonujących się w tym kręgu prac intelektualnych, ale dotąd nie udało mi się takich odpowiedzi wyłowić. Owszem przybywa tekstów, ale są to wciąż parafrazy na ten sam, temat że należy wymieniać się myślami kulturalnie, darząc się wzajemnie szacunkiem.

Wydaje mi się, że w trosce o poziom dyskursu publicznego zgubił się w polu widzenia rys najważniejszy dobrego dyskursu. To mianowicie,  że ma on być krytyczny. Jest to główna myśl w „Open Society” u  Karla Poppera, który stał się po równi klasykiem logiki badań naukowych i klasykiem filozofii politycznej. Widząc źródło sukcesu nauki w intensywnym  ścieraniu się poglądów, podobnej  ścieżki sukcesu oczekiwał od demokracji. Szacunek dla oponenta rodzi się z takiej postawy siłą rzeczy;  jest on  bowiem niezbędnym drugim biegunem do wytwarzania napięć poznawczych,  z których wyłania się prawda.

Zwrócenie uwagi na ów kierunek myślenia popperowski to coś, do czego należałoby usilnie zachęcać obywateli zatroskanych o dyskurs publiczny.  Nie da się też uniknąć Poppera w innym punkcie, bardziej już technicznym.  Żeby oceny prawdziwe odróżnić od fałszywych,   trzeba je uczynić – jak mówi Popper — falsyfikowalnymi  czyli podatnymi na obalenie,  jeśli  na to zasłużą.  Nie są podatne na obalenie wypowiedzi mętne;  gdy nie wiadomo, o co w nich chodzi, to  nie wiemy, czy spełniają one, czy nie, kryteria prawdy. Trzeba więc uchronić przed mętnością oceny zawarte w powiedzeniach  „złe praktyki” czy „dobre praktyki”.

* A *

W tym celu proponuję pewien sposób testowania pod tym kątem ocen publicystów i polityków, którymi opatrują oni wypowiedzi innych publicystów i polityków.  Oto wianek utkany z kilku takich  sądów oceniających inne sądy.

1. „Są to słowa kłamliwe, nieodpowiedzialne […]”.  Tak  ocenia autor  następujące wypowiedzi działacza PIS dotyczące pewnego zabójstwa w Łodzi: „Nie zabijajcie nas. Nie chcemy umierać. Mamy rodziny”. I  jeszcze: „to jest ludobójstwo”.

2.   „To ohydne, ale mieści się w czarnym nurcie tradycji politycznej.”  — o tych samych, co wyżej, wypowiedziach.

3. „Biskupi używają fałszującego rzeczywistość języka.” – o porównaniu przez nich in vitro do eugeniki nazistowskiej.

4.  „Ten zdziwaczały warszawski inteligent nie ma nic wspólnego z życiem mieszkańców mojej wsi.” — o Jarosławie Kaczyńskim i jego wystąpieniach.

5. „Prezes PIS zawsze miał oryginalne pomysły polityczne, ale od katastrofy smoleńskiej zachowuje się wyjątkowo destrukcyjnie.”

6. „Jego współpracownicy nie dystansują się nawet od najbardziej absurdalnych jego słów.”

Trzy pierwsze cytaty pochodzą z artykułu Jacka Żakowskiego „Pokusa złych słów”,  Gazeta Wyborcza 25.X. 2010, a trzy następne z Witolda Gadomskiego „Wyborcy z mojej wsi”, Gazeta Wyborcza 23-24.X.2010.

*  B *

I. Kryterium użyteczności diagnostycznej

Określenia wartościujące mają zwykle w swej treści element opisowy. W nim zawiera się nieraz diagnoza ocenianego negatywnie zjawiska, pomocna w jego zwalczaniu. Im więcej takiego elementu diagnostycznego, tym bardziej jest zasadne wygłaszanie danej oceny w imię pożytku społecznego.

II. Kryterium użyteczności prewencyjnej

W sporze politycznym (istotnym dla demokracji) chodzi nie tylko o przekonanie oponenta lecz także (a może jeszcze bardziej) przekonanie obserwującego spór audytorium, np. telewizyjnego. Ocena dezaprobująca zachowania słowne polityków, może zapobiegać szkodom społecznym. Np. (1) zapobiec uwierzeniu w komunikaty czynione z intencją wprowadzenia kogoś w błąd, albo (2) zapobiec utracie wrażliwości, gdy częstość zachowań negatywnych oswaja z nimi jako czymś „normalnym”. Nie da się uczynić pierwszego bez postawienia zarzutu kłamstwa, ani drugiego bez postawienia zarzutu agresywności.

* C *

Kierując się tymi kryteriami,  dostaniemy następujące kwalifikacje  cytowanych wyżej wypowiedzi.

1. NIE jest złą praktyką nazwanie kłamstwem wypowiedzi jawnie fałszywej, w którą sam jej autor nie może wierzyć, jeśli ma elementarną inteligencję .Jest tu uzasadnione domniemanie intencji wprowadzenia opinii publicznej w błąd w celu zdyskredytowania przeciwnika politycznego, a taka praktyka jest społecznie szkodliwa. Spełniona jest definicja kłamstwa, a więc ta negatywna ocena publicysty ma wartość diagnostyczną co do stanu wiedzy i zamiarów danego polityka.

2. TAK. Silnie piętnujący przymiotnik  „ohydne” ma nikłą wartość informacyjną, a więc i diagnostyczną; przyczynia się zaś do eskalacji agresji, którą tak piętnujące słowo wzbudzi u piętnowanych, co byłoby ze szkodą dla pokoju społecznego.

3. TAK, jest złą praktyką, nie ze złej woli lecz z niewiedzy publicysty. Błędne jest przypisanie biskupom nazistowskiego rozumienia eugeniki. Są oni jej przeciwni nie dlatego, że upatrują w niej nazistowska zbrodniczość, ale że uważają ją za nieuprawnione wtrącanie się człowieka w sprawy Boga.

4. NIE jest to zła praktyka, bo mieści się w ogólnie akceptowanej konwencji satyry na polityków, która nie idzie tu dalej niż np. w szopkach politycznych.

5. NIE mamy tu do czynienia ze złą praktyką, bo te destrukcyjne skutki dadzą się wyliczyć i często są w merytorycznym dyskursie wymieniane; np. podważanie całego dorobku III RP, nie uznawanie wyników demokratycznego wyboru, ośmieszanie Polski wobec zagranicy. Może ktoś nie uważać tych ruchów za destrukcyjne, ale to będzie różnica zdań, a nie brak rzeczowości po stronie krytyka.

6. NIE uznajemy tego za złą praktykę, gdyż termin  „absurd” ma znaczną wartość diagnostyczną, informuje o jawnych sprzecznościach w czyimś myśleniu: sprzecznościach wewnętrznych lub zaprzeczaniu niewątpliwym faktom. Stawiając ten zarzut partnerowi dialogu, dajemy mu możność korekty jego poglądów.

* * *

Podejdźmy  do kwestii złych i dobrych praktyk dyskursu jeszcze od innej strony. Nie my pierwsi łamiemy sobie nad tym głowy.  Różne gremia na szerokim świecie przykładały się do takiego myślenia, warto więc sięgnąć do ich doświadczeń i przemyśleń. Przytaczam w tym celu tekst reguł dla komentatorów zabierających głos w blogach, wypracowany w Anglii w środowisku „Gwardiana”.

Oto tekst wart przemyślenia

Jak same nazwy wskazują, będzie to rozmowa dwóch – nazwijmy to – blogów, które z racji pokrewnej tematyki są sobie wzajem bliskie.  Ten mój blog jest z zamierzenia polemiczny, a „Zmowa Obywatelska” stoi na straży polemicznego etosu. Trudno więc o lepszy adres, żeby wymienić poglądy, jak  toczyć polemiki, żeby owemu etosowi sprostać.

Pewnym ułatwieniem w udzieleniu odpowiedzi może być materiał,  który w swoim czasie wytworzyłem, zresztą z inspiracji koleżanek i kolegów ze „Zmowy”, który daję jako osobny artykuł w tej samej co obecny tekst kategorii ,,Dyskurs Publiczny”.  Są tam pytania i propozycje odpowiedzi, ale bardzo cząstkowe, jedynie jako drobny przykład, jak można by się do sprawy zabierać.  Tutaj chciałbym postawić kwestię pełniej, rozpisując ją na serię dopełniających się wzajem pytań szczegółowych.

1.  Czy jest rzeczą naganną oceniać postępowanie, a w tym wypowiadanie się, drugiego człowieka?

Pytam nie z powodu niewiedzy.  Oczywiste, że sam fakt oceny nie jest naganny. Może być nawet chwalebny, jeśli jakoś służy naprawie świata. Naganny może być natomiast sposób oceniania, a jaki to ma być sposób, to sprawa następnych pytań. Obecne pytanie stawiam dlatego, że można się spotkać z poglądem (np. u postmodernistów), że ocenianie jest niedopuszczalnym wywyższaniem się ponad obiekt oceny, jest więc naganne (oczywiście, uznanie czegoś za naganne samo jest oceną ganiącą, a więc trzeba by też uznać je za naganne, i tak dostajemy absurd).  Chciałbym mieć pewność, czy intencje Zmowy są wolne od tego absurdu, który szerzy się dziś w środowiskach  gromadzących się pod sztandarami postmodernizmu i multikulturalizmu.

2.  Czy jest rzeczą naganną wypowiadać oceny negatywne?

Nie przyszłoby mi na myśl to pytanie, bo jest dla mnie oczywista odpowiedź przecząca, gdyby nie to, że w deklaracjach Zmowy jawi się zalecenie, żeby nie zajmować się przypadkami, które ocenia się negatywnie. Bo tak chyba trzeba rozumieć następujące zdanie jednego z uczestników  „Zmowy”:  Unikalibyśmy wprowadzania czarnej księgi złych praktyk polityków, komentatorów, dziennikarzy w życiu publicznym. Szkoda, że jest tu tryb warunkowy, który rozmywa sprawę; gdyby powiedziano „powinniśmy unikać” byłaby jasność, ale domyślam się, że intencją jest dyrektywa o powinności.

Przypuśćmy, że osoby dobrze rozeznane w idei  „Zmowy” uznają,  że wypowiadanie ocen, także negatywnych nie jest samo w sobie naganne. To utorowałoby drogę do dalszych pytań mających się przyczynić do powstania kodeksu dyskursu publicznego – KDP.  Stałoby się m.in. jasne, że nie jest naruszeniem tego kodeksu prowadzenie polemiki, czyli dyskursu biorącego się z niezgody; a nie zgadzam się na to, co oceniam negatywnie – jako fałszywe, szkodliwe etc.

Z tego , że coś jest dozwolone, nie wynika, że jest obowiązujące.  Stąd następne pytanie.

3.  Czy w imię naprawy dyskursu publicznego powinno się  zwracać uwagę na zachowania niewłaściwe i publicznie oceniać je negatywnie, dołączając w razie potrzeby przesłanki takiej oceny w celu przekonania do niej innych?

Jako posiadacz blogu „Polemiki” widzę  rację jego bytu w krytykowaniu tego, co uważam za niewłaściwe, co świadczy, że uznaję taką powinność. Ale może się mylę, a jakiś miarodajny rzecznik „Zmowy” odniesie się do mojego stanowiska polemicznie, przekonując mnie, że w KDP nie ma miejsca na taką normę.

Następne  pytanie dotyczą już nie faktu wygłaszania ocen, ale sposobu ich wygłaszania: jaki być on powinien. Żeby podjąć ten temat, niezbędne są pewne wyjaśnienia wstępne.

Przez dyskurs publiczny rozumiem m.in. ten, który dokonuje się w publikacjach; nie jest to definicja zupełna, bo do takiego dyskursu należą też np. kościelne homilie, ale dla obecnych rozważań wystarczy określenie cząstkowe.  Na tej podstawie trzeba odróżniać dyskurs publiczny naukowy od publicystycznego.  W naukach społecznych powinny występować oceny, podobnie jak w publicystyce, ale inaczej motywowane i formułowane.  Zagadnienia dopuszczalności oraz poznawczej potrzeby posługiwania się ocenami w naukach społecznych jest szeroko debatowane i nie miejsce tu na jego podejmowanie.  Wskażę tylko, że konstrukcja myślowa klasyka nauk społecznych, jakim był Max Weber, wspiera się na paru pojęciach wartościujących, jak „racjonalność”, ,,obliczalność” itp.  (wiem, że Weber jest na wykładach socjologii przedstawiany jako autor dyrektywy zabraniającej wartościowań, ale taka wykładnia świadczy o nader pobieżnej lekturze pism Webera).  W dyskursie naukowym oceny powinny być uzasadniane tak, jak się uzasadnia inne twierdzenia naukowe przez rozumowania wyprowadzające wnioski z podstawowych założeń; nie ma tu miejsca na emocje jako czynnik wpływający na treść twierdzeń lub sposób jej przedstawienia.  To oczywiste.  Nie jest natomiast oczywiste, jak sprawa powinna wyglądać w publicystyce.  Stąd dwa następne pytania.

4.  Czy w publicystyce politycznej, gdy się wygłasza oceny, wolno z nimi łączyć ładunek emocjonalny znajdujący swój wyraz w stylistyce wypowiedzi?

5. Czy w publicystyce politycznej, gdy się wygłasza oceny,  powinno się z nimi łączyć ładunek emocjonalny znajdujący swój wyraz w stylistyce wypowiedzi?

Jeśli na pytanie 5 odpowie się twierdząco, to należy też  dać odpowiedź twierdzącą na 4, ponieważ ta druga wynika logicznie z pierwszej. Moim zdaniem należy na 5 odpowiedzieć twierdząco, ale może się mylę; w każdym razie, chętnie podejmę polemikę z jakimś rzecznikiem Zmowy, który by w jej imieniu reprezentował stanowisko przeciwne.  A dlaczego odpowiadam na 5 twierdząco?  Dlatego, że celem tekstu publicystycznego jest nie tylko opis rzeczywistości, lecz także jej przekształcanie, a chodzi tu o rzeczywistość społeczną kształtowaną przez ludzi. Należy więc w publicystyce nie tylko opisywać świat społeczny, jakim on jest, lecz także wskazywać, jakim być powinien, co czyni się za pomocą ocen, oraz skutecznie motywować odbiorcę tekstu do działania na rzecz tego, jakim być powinien. Skuteczna zaś motywacja musi zawierać silny ładunek emocjonalny.  To gniew na złe rządy determinuje, na kogo zagłosują wyborcy, a czasem wyprowadza ich jako demonstrantów na ulice. To uznanie czy podziw dla przywódcy skłania do poparcia jego programu rządzenia.  Tak więc do kanonu obowiązków publicysty politycznego należy umiejętne kształtowanie emocji społecznych, tak by dobrze służyły krajowej racji stanu.

Takie zdefiniowanie roli publicysty nie znaczy bynajmniej,  że w budzeniu emocji wszystkie chwyty są dozwolone. Stąd zagadnienie następne i ostatnie, które właściwie nie jest pojedynczym pytaniem, lecz całą ich wiązką.

6.  Jaki  repertuar słowny i styl  językowy należy stosować w publicystyce politycznej, żeby należycie ukierunkować i umotywować odbiorców do działań dla dobra państwa?

Na to pytanie nie da się odpowiedzieć jednym lub kilkoma zdaniami. Trzeba tu sporządzić długą listę przykładów negatywnych (te bywają skuteczniejsze) oraz pozytywnych i zdać się na to, że czytelnik zdoła z nich wyabstrahować należyte reguły postępowania, których sformułowanie ogólne nie jest możliwe, mamy tu bowiem zbyt wielką różnorodność, żeby dało się ją ująć w ogólnej formule.  Praca nad sporządzeniem takiej listy to kolosalne zadanie, ale nie wydaje się, by przekraczało ono (jeśli poświęci się na nie dostatecznie wiele czasu) potencjał intelektualny „Zmowy Obywatelskiej” – jaki się wyłania z listy jej sygnatariuszy.